SSD: optimaliseer uw Solid State Drive voor Linux Mint 21.x en Ubuntu 22.04.x


Terug naar de thuispagina


Hieronder vindt u een complete handleiding om uw Solid State Drive (SSD) te optimaliseren voor Linux Mint 21.x en Ubuntu 22.04.x. Zodat u vele jaren lang zorgeloos kunt genieten van uw SSD!

Inhoud van deze pagina:

Algemeen advies: pas op voor overdrijving

1. Allereerst een waarschuwing: overdrijf niet! Er zijn mensen die extreme en zeer gecompliceerde maatregelen nemen voor SSD's. Dat is niet erg verstandig.

In de onderstaande handleiding vindt u enkele tamelijk eenvoudige ingrepen, waarmee u een zeer goed resultaat behaalt. Daarmee kunt u uw SSD jarenlang onbezorgd gebruiken.

Gezien de lange garantietermijnen die de fabrikanten geven, waarschijnlijk voor meer dan 10 jaar. In elk geval een stuk langer dan een ouderwetse draaiende harde schijf...

BIOS en UEFI: zet het op AHCI

2. Een Solid State Disk, of liever gezegd Drive (SSD), wordt soms pas goed herkend door het BIOS of UEFI, wanneer in het BIOS de functie AHCI is geactiveerd voor SATA (in plaats van IDE). In moderne computers staat dit al goed ingesteld, maar in oude computers zou het nog op IDE kunnen staan.

Die functie is misschien wat lastig te vinden in het BIOS/UEFI, want er is totaal geen standaardisatie in menustructuren voor het BIOS (zucht...). Daarom heb ik hieronder twee schermafdrukken geplaatst van het BIOS van mijn computer, waar de betreffende instelling op staat aangegeven. Hopelijk helpt u dat, om deze functie terug te vinden in uw BIOS.

Het moederbord van mijn computer is overigens een MSI H61MA-E35 (B3).

Let op: biedt uw BIOS of UEFI niet de mogelijkheid om te kiezen voor AHCI? Dan wordt dit, althans bij relatief moderne computers, waarschijnlijk via automatische herkenning door het BIOS zelf goed geregeld en ingesteld.

a. Allereerst ga ik in het BIOS van mijn computer naar het tabblad Advanced, en daarin klap ik de sectie Integrated Peripherals uit (klik op de afbeelding om haar te vergroten):

b. Vervolgens verander ik onder SATA Configuration, bij SATA Mode, IDE in AHCI Mode.

c. Tot slot wijzig ik onder External SATA 6GB/s Configuration, bij External SATA 6GB/s Controller Mode, eveneens IDE in AHCI.

Zie onderstaande afbeelding (klik erop om haar te vergroten):

Controleer of er nieuwere firmware beschikbaar is

3. Kijk nu na op de webstek van de fabrikant, of er bijgewerkte firmware beschikbaar is voor uw SSD. Indien dat het geval is, installeer die.

Voor de meeste SSD's maakt het niet uit dat u Linux draait, omdat de meeste fabrikanten de nieuwe firmware aanbieden in de vorm van een iso-bestand waarmee u een opstartbare CD of DVD kunt maken.

Herhaal deze controle maandelijks in het eerste jaar na aankoop.

Vermijd snelle slijtage

4. Een SSD is tamelijk gevoelig voor slijtage door schrijfacties. Dat geldt vooral voor de oudste generaties SSD's, maar in (veel) mindere mate ook nog voor de nieuwere generaties.

Bovendien zijn de alleroudste generaties SSD's heel langzaam met schrijfacties (leesacties zijn daarentegen wel snel).

Hieronder staan wat instructies om de slijtage zo laag mogelijk te houden, door de schrijfacties zoveel mogelijk te beperken. In redelijkheid, want een moderne SSD kan heus wel wat hebben aan schrijfacties.

Met mijn instructies moet een levensduur van meer dan 10 jaar beslist haalbaar zijn voor uw SSD. Hetgeen aanzienlijk langer is dan de gemiddelde levensduur van een ouderwetse draaischijf.

Let op: deze instructies zijn alleen bedoeld voor een Solid State Drive (flitsgeheugen), en NIET voor een gewone harde schijf!

Tijdens de installatie: kies EXT4

5. Het beste bestandssysteem (de formattering) op een SSD harde schijf, is de gewone standaardkeuze EXT4. Hiervoor hoeft u dus geen bijzondere keuzes te maken.

Het "dagboek" (journal) dat EXT4 bijhoudt over de bestanden veroorzaakt wel wat schrijfactiviteit, maar niet veel. Bovendien is het dagboek onmisbaar voor bestandherstel na een systeemvastloper, dus u wilt het beslist niet missen.

Let op: kies niet BTRFS als bestandssysteem! Vooral omdat het nog niet zo'n uitgerijpte technologie is als EXT4, maar ook omdat BTRFS (onder bepaalde omstandigheden) mogelijk meer schrijfacties kan veroorzaken dan EXT4.

Na de installatie kunt u het beste nog de volgende ingrepen doen:

Maak van de wekelijkse TRIM-taak een dagelijkse taak

6. De schoonmaakactie TRIM is aanbevolen om uw SSD ook op de langere termijn goed te laten functioneren. Anders kan hij uiteindelijk langzamer worden.

Dat geldt zelfs voor nieuwe SSD's: ook al hebben nieuwe SSD's tegenwoordig een afvalverwijderingsfunctie in hun firmware zitten, dan nog is het beter om ook af en toe een TRIM-actie uit te voeren.

Let op: heel oude SSD's van voor 2010 ondersteunen meestal geen TRIM.

Het handigste is om het systeem een automatische TRIM te laten uitvoeren. Dat kan op verschillende manieren.

In Ubuntu en Linux Mint wordt TRIM automatisch geactiveerd wanneer u Ubuntu of Mint installeert op een SSD. Namelijk via een wekelijkse "taak". Maar dat is in veel (de meeste?) gevallen niet vaak genoeg, want zo moet u wel erg lang wachten totdat herwinbare schijfruimte weer volledig bruikbaar wordt.

Hieronder leest u, hoe u dit kunt verbeteren:

a. Kopieer en plak de volgende opdrachtregel in de terminal, om een nieuwe map te maken:

sudo mkdir -v /etc/systemd/system/fstrim.timer.d

Druk op Enter en tik desgevraagd uw wachtwoord in. In Ubuntu blijft dit geheel onzichtbaar, u ziet zelfs geen sterretjes wanneer u het intikt, dat hoort zo. In Mint is dit veranderd: u ziet wel sterretjes. Druk opnieuw op Enter.

b. Kopieer en plak de volgende opdrachtregel in de terminal, om een nieuw bestand in die nieuwe map te maken:

sudo touch /etc/systemd/system/fstrim.timer.d/override.conf

Druk op Enter.

c. Kopieer en plak de volgende opdrachtregel in de terminal, om het nieuwe lege documentbestand te bewerken:

xed admin:///etc/systemd/system/fstrim.timer.d/override.conf

(de drie achtereenvolgende schuine strepen in de opdrachtregel zijn geen vergissing)

d. Kopieer en plak nu de volgende blauwe tekst in dat lege documentbestandje:

[Timer]
OnCalendar=
OnCalendar=daily

Let op: de dubbele vermelding van OnCalendar is geen vergissing!

Sla het gewijzigde bestand op en sluit het.

e. Herstart uw computer.

f. Kijk nu na of deze ingreep is gelukt, door de volgende terminalopdracht uit te voeren (gebruik kopiëren en plakken om hem over te brengen naar de terminal):

systemctl cat fstrim.timer

Druk op Enter.

De uitvoer zo er ongeveer zo uit moeten zien:

# /lib/systemd/system/fstrim.timer
[Unit]
Description=Discard unused blocks once a week
Documentation=man:fstrim
ConditionVirtualization=!container

[Timer]
OnCalendar=weekly
AccuracySec=1h
Persistent=true

[Install]
WantedBy=timers.target

# /etc/systemd/system/fstrim.timer.d/override.conf
[Timer]
OnCalendar=
OnCalendar=daily

De uitvoer kunt u als volgt begrijpen:
In het eerste deel ziet u de standaardinstelling (weekly), en in het tweede deel de vervangende instelling die u hebt toegepast (daily). Die vervangende instelling bestaat uit twee elementen: allereerst wordt de bestaande instelling (weekly) verwijderd doordat u niets hebt opgegeven na het teken =, en daarna wordt er een nieuwe instelling (daily) toegepast.

Wilt u nakijken of fstrim in het verleden is uitgevoerd en op welke tijdstippen? Dat kan met de volgende terminalopdracht:

journalctl | grep fstrim.service

g. Ga nu door naar punt 8.

Ongedaan maken: terug naar een wekelijkse taak

6.1. Wilt u bovenstaande ingreep weer ongedaan maken? Dat kan gemakkelijk, en wel als volgt:

a. Kopieer en plak de volgende opdrachtregel in de terminal:

sudo rm -v /etc/systemd/system/fstrim.timer.d/override.conf

Druk op Enter.

Met deze opdracht hebt u de vervangende instelling verwijderd. Linux Mint voert deze taak nu weer automatisch één keer per week uit, zoals ook de standaardinstelling is.

b. Herstart uw computer.

Handmatig TRIM uitvoeren

7. U kunt TRIM ook handmatig uitvoeren. Met één enkele terminalopdracht voert u TRIM uit op alle partities die het ondersteunen:

Open een terminalvenster.
(Een terminalvenster opent u zo: *Klik*)

Tik in (kopieer en plak, dat is het beste):

sudo fstrim -av

Druk op Enter en tik desgevraagd uw wachtwoord in. In Ubuntu blijft dit geheel onzichtbaar, u ziet zelfs geen sterretjes wanneer u het intikt, dat hoort zo. In Mint is dit veranderd: u ziet wel sterretjes. Druk opnieuw op Enter.

Deze bewerking kan minutenlang duren; het lijkt dan alsof de terminal is stilgevallen. Dat is niet zo; wacht rustig af....

Let op (1): het is mogelijk dat handmatige fstrim niet werkt met -av. Voer dan de
opdracht zo uit:

sudo fstrim -v /

Let op (2): bij enkele SSD-modellen (in het bijzonder twee modellen van Crucial), kan het uitvoeren van een handmatige fstrim-opdracht problemen veroorzaken wanneer er reeds hoge schijfactiviteit is (hoge I/O-belasting). Voer hem dus alleen uit wanneer er weinig schijfactiviteit is. Bij voorkeur zonder dat er andere toepassingen actief zijn.

Ga nu door naar het volgende punt.

Beperk slijtage van het wisselgeheugen (de swap)

8. Met de volgende ingreep beperkt u het gebruik van het swap-bestand of de swap-partitie (het wisselgeheugen op de harde schijf). Zonder hem helemaal uit te schakelen, want dat is ook weer niet goed: in gevallen van extreme belasting van het RAM-geheugen, moet uw Linux toch nog kunnen "swappen".

De swapneiging kan een waarde hebben van 0 (bijna volledig uitgeschakeld) tot 100 (swap wordt constant gebruikt). De swapneiging staat standaard op 60, wat voor normaal thuisgebruik als bureaucomputer veel te hoog is. Een uitgebreide Engelstalige technische uitleg vindt u hier (webstek uit de lucht? Haal dan dit pdf-bestand binnen dat dezelfde tekst bevat).

Zo verlaagt u de swapneiging naar een waarde die beter past bij een normale bureaucomputer en beslist beter bij een SSD:

a. Controleer allereerst de huidige swapneiging (swappiness) van uw Linux:

Open een terminalvenster.
(Een terminalvenster opent u zo: *Klik*)

Tik in (kopieer en plak, dat is veel beter en voorkomt fouten):

cat /proc/sys/vm/swappiness

Druk op Enter. Waarschijnlijk is de uitkomst 60. Voor SSD's is die waarde sowieso te hoog.

Verlaag de swapneiging daarom als volgt:

b. Open een terminalvenster.
(Een terminalvenster opent u zo: *Klik*)

c. Tik in (kopieer en plak):

xed admin:///etc/sysctl.conf

druk op Enter.

d. Voeg de volgende blauwe regels toe, helemaal onderaan in dat tekstbestand:
Tip: kopieer en plak!

# Verminder de swapneiging ten zeerste
vm.swappiness=25

e. Sla het gewijzigde bestand op en sluit het.

f. Herstart uw computer en ga door naar het volgende punt.

Beperk de schrijfacties van Firefox

9. Standaard schrijft Firefox erg veel naar de harde schijf. Te veel voor een SSD.

U kunt de schrijfacties van Firefox drastisch beperken door de tijdelijke netwerkopslag van Firefox te verplaatsen naar het RAM-geheugen en door de sessieherstelfunctie praktisch geheel uit te schakelen. Bijkomend voordeel: hierdoor wordt uw Firefox waarschijnlijk ook wat sneller. Hiervoor doet u het volgende:

Plaats de tijdelijke netwerkopslag van Firefox in het RAM-geheugen

9.1. Door de tijdelijke netwerkopslag van Firefox te verplaatsen van uw harde schijf naar het RAM-geheugen, vermindert het aantal schrijfacties van Firefox op de harde schijf. Hierdoor wordt uw Firefox waarschijnlijk ook merkbaar sneller. De prijs die u hiervoor betaalt is gering: het "kost" u slechts 512 MB RAM-geheugen.

Let op: doe dit niet wanneer uw computer slechts 2 GB RAM-geheugen of minder heeft! Want met weinig RAM-geheugen kunt u zelfs geen 512 MB missen.

Ga als volgt te werk:

a. Tik in de adresbalk van Firefox:
about:config
Druk op Enter.

Klik vervolgens op de knop om het risico te aanvaarden.

b. In de filterbalk (niet in de adresbalk!) kopieert en plakt u de volgende zoekterm:
browser.cache.disk.enable

Zet de waarde op false door erop te dubbelklikken. Daarmee schakelt u de netwerkopslag op de harde schijf volledig uit.

c. Kopieer en plak nu de volgende zoekterm in de filterbalk:
browser.cache.memory.enable

Deze waarde zou al op true moeten staan; zo niet, dubbelklik erop zodat hij alsnog op true komt te staan.

d. Kopieer en plak nu in de filterbalk:
browser.cache.memory.capacity
Deze waarde zou al moeten bestaan (indien niet, maak hem nu aan).

De integerwaarde is thans waarschijnlijk -1, wat de omvang van de tijdelijke RAM-opslag automatisch instelt afhankelijk van de beschikbare hoeveelheid RAM-geheugen. Prima, maar de automatische omvang is doorgaans veel te klein....

Ik adviseer derhalve om de integerwaarde in alle gevallen in te stellen op 524288 (KB, wat overeenkomt met 512 MB). Dat is doorgaans genoeg voor alle hoeveelheden RAM-geheugen. Maar als u veel RAM hebt, dan raad ik zelfs 1048576 aan, wat overeenkomt met 1 GB.

e. Sluit Firefox en start hem opnieuw. U bent klaar! Kijk het als volgt na:

Tik in de adresbalk van Firefox:
about:cache
Druk op Enter.

Tussen twee haakjes: u ziet dan ook een vermelding van een "appcache" die nog steeds op de harde schijf staat, maar het is geheel overbodig om ook die (veel minder vaak gebruikte) tijdelijke opslag naar het RAM-geheugen te verhuizen.

Schakel sessionstore uit

9.2. De functie sessionstore zorgt ervoor, dat Firefox onthoudt welke webpagina's er geopend waren bij een onverwachts eruit knallen van Firefox. Die functie is handig, maar veroorzaakt erg veel schrijfacties.

U kunt die functie als volgt praktisch uitschakelen:

a. Tik about:config in de adresbalk van Firefox en druk op Enter. Klik vervolgens op de knop om het risico te aanvaarden.

b. In de filterbalk tikt u de zoekterm: sessionstore

c. Dubbelklik op de term: browser.sessionstore.interval. De standaardwaarde is 15000, wat staat voor 15 seconden. Voeg drie nullen toe aan de bestaande waarde, zodat die 15000000 wordt (let op: te veel nullen intikken veroorzaakt een storing!). Druk op de OK-knop.

d. Sluit Firefox en start hem opnieuw.

Beperk de schrijfacties van Chrome

10. De schrijfacties van Google Chrome kunt u als volgt beperken:

a. Rechtsboven in de werkbalk van Chrome klikt u op de de drie puntjes die onder elkaar staan - Instellingen.

b. Sectie Privacy en beveiliging - Cookies en andere sitegegevens
Pagina's vooraf laden voor sneller browsen en zoeken: schakel dit uit.

c. Sluit Chrome en start hem opnieuw. Daarmee hebt u het "vooraf laden" van webpagina's uitgeschakeld, wat veel extra netwerkverkeer kan veroorzaken en ook veel extra schrijfacties.

Ga nu door naar het volgende punt.

(vervallen)

11. Dit punt is vervallen.

Optioneel: stel noatime in

12. Door "noatime" in te stellen, schakelt u het "toegangstijdstip-stempel" uit. Dat stempel plaatst het besturingssysteem telkens op een bestand, wanneer dat bestand wordt gelezen door het besturingssysteem. Voor een SSD zou het beter kunnen zijn om noatime in te stellen, omdat noatime het aantal schrijfacties wat beperkt.

Hoewel noatime geen groot verschil maakt (om die reden is het ook aangemerkt als optioneel), heeft het vrijwel geen nadelig effect: alleen in enkele zeer zeldzame situaties, die een normale gebruiker nooit zal tegenkomen.

De makkelijkste manier is, om noatime in te stellen met één enkele terminalopdracht. Hiervoor gaat u als volgt te werk:

a. Open een terminalvenster.
(Een terminalvenster opent u zo: *Klik*)

b. Kopieer en plak daarna de volgende blauwe regel in de terminal (ga dit niet overtikken: een tikfout kan ernstige gevolgen hebben!):

sudo sed -i 's/ errors=remount-ro/ noatime,errors=remount-ro/' /etc/fstab

Druk op Enter en tik desgevraagd uw wachtwoord in. In Ubuntu blijft dit geheel onzichtbaar, u ziet zelfs geen sterretjes wanneer u het intikt, dat hoort zo. In Mint is dit veranderd: u ziet wel sterretjes. Druk opnieuw op Enter.

Let op: hebt u een aparte partitie voor /home? Voer dan tevens deze terminalopdracht uit (kopieer en plak, ga dit niet overtikken):

sudo sed -i 's/ defaults/ noatime,defaults/' /etc/fstab

Ook bij SSD: voorkom fragmentatie

13. Bij een SSD is fragmentatie van het bestandssysteem een minder groot probleem dan bij gewone draaiende harde schijven. Maar het is nog steeds een probleem, dus het is de moeite waard om ook bij een SSD fragmentatie zoveel mogelijk te voorkomen. Dat kunt u bereiken door minimaal 20 % vrije ruimte over te laten op elke partitie (punt 3).

Het voorkómen van fragmentatie is om de volgende reden ook bij een SSD belangrijk:

De mechanische zoektijd bij een SSD is altijd 0, ongeacht de fragmentatie. Dat is een groot verschil met draaiende harde schijven, waarbij de zoektijd immers sterk oploopt naarmate de fragmentatie toeneemt.

Maar mechanische zoektijd is slechts een deel van de totale benaderingstijd, oftewel I/O-tijd, van elk afzonderlijk invoer/uitvoer-verzoek aan de schijf. De I/O-tijd is de tijd die een computersysteem nodig heeft om een volledige verzoekcyclus te voltooien. Van toepassing, besturingssysteem en stuurprogramma tot aan de schijfapparatuur, geheugencellen, en weer terug.

Een mechanische zoektijd van 0, betekent bepaald niet een I/O-tijd van 0. Ongeacht de snelheid van een SSD, kan zijn I/O-tijd nimmer 0 zijn. De prestatie-achteruitgang van een SSD bij fragmentatie, wordt niet rechtstreeks door het SSD-apparaat veroorzaakt, maar door het systeem als geheel.

De klus voor het systeem wordt zwaarder, als er meer brokstukken van bestanden aan elkaar gelijmd moeten worden en er meer nieuwe bestanden in mootjes moeten worden gehakt. Hoe zwaarder de klus, hoe langer de verwerkingstijd.

Een uitgebreide Engelstalige uitleg van dit feit kunt u hier lezen. Website onbereikbaar? Lees het dan in dit pdf-document.

Tweevoudige opstart of Virtuele Machine? Laat Windows uw SSD niet slopen

14. Is uw computer tweevoudig opstartbaar met Windows? Laat Windows uw SSD dan niet slopen door hem te defragmenteren! Schakel daarom de automatische defragmentatie uit.

Defragmentatie helpt uw SSD namelijk binnen korte tijd vakkundig om zeep, door de enorme hoeveelheid schrijfacties die daarmee gepaard gaat. Windows zou vanzelf moeten herkennen dat het om een SSD gaat, en dan geen automatische defragmentatie moeten uitvoeren. Maar die herkenning werkt niet altijd even goed: schakel automatische defragmentatie dus zelf uit in de instellingen van Windows. Ook in een Windows die u draait in een Virtuele Machine in VirtualBox.

Binnen Linux hebt u daar geen last van, want Linux raakt sowieso nauwelijks gefragmenteerd en hoeft dus überhaupt nooit te worden gedefragmenteerd.

Klaar voor jarenlang onbezorgd gebruik

15. U bent klaar. Nu kunt u uw SSD gewoon zorgeloos gebruiken!

Gezien de lange garantietermijnen die de fabrikanten geven, waarschijnlijk voor meer dan vijf jaar (10 jaar zou een redelijke verwachting moeten zijn). In elk geval een stuk langer dan een gewone draaiende harde schijf.

Voor de volledigheid vermeld ik hieronder nog enkele helaas populaire misvattingen over het instellen van SSD's:

Vijf valkuilen inzake SSD's


Onnodig: uitlijnen (alignment)

16.1. Een populaire misvatting is, dat de partities op een SSD eerst correct moeten worden uitgelijnd (alignment). Dat was vele jaren geleden het geval, maar dat is al lang niet meer zo.

In Ubuntu, Linux Mint en Debian, lijnen alle gereedschappen al sinds jaar en dag de bestandssystemen en partities automatisch uit op de optimale 4096 byte page-grootte. Dus hoeft u niets meer te doen voor het uitlijnen op een SSD.

Onnodig: overprovisioning

16.2. Over-provisioning (met of zonder streepje) is een verouderde methode die veel gebruikt werd om de prestaties en levensduur van een SSD te verbeteren. Het voert te ver om dit hier uit te leggen, maar het komt erop neer dat een flink deel van de SSD niet wordt geformatteerd en dus ongebruikte "loze ruimte" (unallocated space) blijft.

Dat was natuurlijk een hele hap uit de capaciteit, waar niemand blij van werd...

Bij de nieuwere generaties SSD's (laten we zeggen: ongeveer sinds 2014) zijn de techniek en de firmware echter dusdanig verbeterd, dat zulke grote verliezen aan opslagcapaciteit niet meer nodig zijn. Moderne SSD's hebben doorgaans een ingebouwde "loze schijfruimte" voor overprovisioning, waar de gebruiker niet bij kan.

Kortom: overprovisioning is dus niet langer nodig.

Sterk afgeraden: TRIM via rc.local

18. U kunt de TRIM-opdracht bijvoorbeeld opnemen in /etc/rc.local. Daardoor wordt die telkens uitgevoerd bij opstart van het systeem.

Maar in Linux Mint en Ubuntu wordt tegenwoordig voor het opstartproces gebruik gemaakt van systemd. Met systemd kan het een minutenlange vertraging in het opstartproces veroorzaken, wanneer u de fstrim-opdracht toevoegt aan /etc/rc.local.... Daarom raad ik deze methode tegenwoordig sterk af.

Sterk afgeraden: TRIM via discard

16.4. Helaas wordt er nog steeds een andere methode veel gebruikt voor automatische TRIM: het toevoegen van de optie discard aan de partitieregels in /etc/fstab. Deze methode raad ik sterk af!

Het nadeel van de discard-methode is namelijk dat die regelmatig kan zorgen voor flinke systeemvertraging, omdat het systeem telkens TRIM moet toepassen bij elke individuele bestandverwijdering. Daarom raad ik deze zwaar overdreven methode beslist niet aan.

Sterk afgeraden: slaapstand

16.5. De slaapstand (suspend-to-disk) veroorzaakt enorme hoeveelheden schrijfacties, en is dus slecht voor een SSD. Standaard is de slaapstand gelukkig uitgeschakeld in Linux Mint en Ubuntu. Schakel hem beslist niet in!

Nog meer tips?

17. Wilt u meer tips en trucs? U vindt er nog veel meer op deze webstek!

Zoals deze:

Maak uw Linux Mint sneller

Maak Linux Mint veilig schoon

Vermijd 10 fatale vergissingen


Op de inhoud van deze webstek is een Creative Commons-licentie van toepassing.

Algemeen voorbehoud en uitsluiting aansprakelijkheid

Terug naar de thuispagina